Ανθεκτικότητα & ΛΟΑΤ άτομα
- Γιώργος Μποζίκης
- May 19, 2023
- 6 min read
Updated: Nov 13, 2024
💡 Σύμφωνα με πανευρωπαϊκή δημοσκόπηση (1), το 72% των συμμετεχόντων στην Ελλάδα πιστεύουν ότι η περιθωριοποίηση λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου* αποτελεί ένα ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο σε αυτήν την χώρα. Συγκριτικά, ο Μέσος Όρος για την αντίστοιχη πεποίθηση στις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρισκόταν στο 58%. Παράλληλα, τα ποσοστά κατάθλιψης εμφανίζονται υψηλότερα από το γενικό πληθυσμό σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες (2).
🔍 Πώς αντιμετωπίζουν, λοιπόν, αυτές τις εσωτερικές & εξωτερικές δυσκολίες τα ΛΟΑΤ+ άτομα και πώς φτάνουν στην ενδυνάμωση; Απαντώντας σε αυτό το ερώτημα, η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρεται στην έννοια της «ανθεκτικότητας» ως τη «δυναμική διεργασία που συνοδεύει τη θετική προσαρμογή μέσα σε ένα αρκετά δυσμενές περιβάλλον» (σελ.543, πηγή 3).
Ποιοτικές έρευνες έχουν αναδείξει τους εξής παράγοντες ανθεκτικότητας:
🔄 (1) Προσαρμογή σε εχθρικά περιβάλλοντα, “code-switching” & αναζήτηση ασφαλέστερων χώρων
Μέσα σε ένα κλίμα βίας και διακρίσεων, νεαρά ΛΟΑΤ+ άτομα αναφέρεται πως έμαθαν «πότε, πού και με ποιους-ες μπορούν να μοιραστούν την ταυτότητά τους με ασφάλεια» (σελ.7, πηγή 4). Τα άτομα αυτά έλαβαν υπόψιν παράγοντες, όπως την ασφάλεια και την οικονομική τους δυνατότητα, πριν αποκαλύψουν την ταυτότητά τους σε κάποιο πλαίσιο (π.χ. υπάρχει το ενδεχόμενο εκδίωξης από το σπίτι ή απόλυσης από τη δουλειά). Έτσι, αναπτύσσεται η στρατηγική του “code-switching”, δηλαδή προσαρμογή της συμπεριφοράς (π.χ. ντύσιμο) ανάλογα με το εκάστοτε πλαίσιο. Η εξεύρεση ασφαλέστερων πλαισίων, όπου μπορούν να είναι ο εαυτός τους, αποτελεί συχνά μια ανακουφιστική λύση:
💬 «Είμαι βέβαιο ότι το προσωπικό [αναφέρεται σε κάποια δομή] (...) θα με υποστηρίξουν (για την ταυτότητα του φύλου μου). Δεν είμαι τόσο διεκδικητικό σε δημόσιο χώρο ή στο σχολείο, γιατί δεν είμαι σίγουρο πως θα βρεθεί κάποιο άτομο να με υποστηρίξει και μπορεί να μην έχω την ενέργεια, ώστε να εμπλακώ σε κάποια διαμάχη» (σελ.7 πηγή 4)».
Αυτά τα ασφαλέστερα πλαίσια, συχνά μπορεί να δίνουν την ώθηση και την υποστήριξη, ώστε τα ΛΟΑΤ άτομα να τα βγάλουν πέρα και σε άλλα, περισσότερο εχθρικά πλαίσια. Ωστόσο, αν έχουν τη δυνατότητα, η αποφυγή ενός «τοξικού» πλαισίου είναι συνήθως η προτιμότερη λύση για τη διαφύλαξη της ψυχικής τους υγείας (5).
💬 «Προσπαθώ να απομακρυνθώ από την αρνητισμό στα ΜΜΕ (…) Έχω μπλοκάρει (πολλές σελίδες που χρησιμοποιούν) όρους που προωθούν το μίσος απέναντι στα τρανς άτομα» (σελ.9, πηγή 5).
🎯 (2) Αίσθηση ελέγχου και προσωπικής επιλογής
Η σαφής οριοθέτηση των αναγκών, αλλά και μια μελλοντική ματιά για το πού θα θέλουν να βρίσκονται, έχει συμβάλει στην ψυχική ανθεκτικότητα LGBT+ ατόμων. Αυτή η οριοθέτηση οδηγεί σε μια συνειδητή τοποθέτηση, ακόμα και σε αντίξοες συνθήκες και συνδέεται με περισσότερο θετικά συναισθήματα. Για παράδειγμα, νεαρή που επέλεξε να μην έχει επαφή με κακοποιητικά συγγενικά πρόσωπα και επομένως έχασε την οικονομική τους στήριξη, αναφέρει τη σημασία της συνειδητής τοποθέτησης και επιλογής της να απομακρυνθεί:
💬 «Αυτό είναι το όμορφο πράγμα με την ανεξαρτησία. Ακόμα κι αν είναι δύσκολο, φτάνεις στο σημείο που μπορείς να είσαι πραγματικά ο εαυτός σου. (…) Εμπιστεύεσαι τον εαυτό σου και ξέρεις ότι μπορείς να το κάνεις. Δε μετανιώνω καθόλου για την απόφασή μου» (σελ.8 πηγή 4).
🌟 (3) Ανατροπή καταπιεστικών ιδεολογιών
Τα ΛΟΑΤ άτομα μπορεί να βιώνουν εξωτερικές και εσωτερικές συγκρούσεις στην καθημερινότητά τους από καταπιεστικές ιδεολογίες που φέρει η κουλτούρα της πλειοψηφίας ή του άμεσού τους περίγυρου. Η τοποθέτησή τους απέναντι σε αυτές τις ιδεολογίες παρουσιάζει ενδιαφέρον. Ως στοιχείο ενδυνάμωσης αναφέρεται η ανατροπή παρωχημένων ιδεών. Για παράδειγμα, μία συμμετέχουσα σε έρευνα αναφέρει πως αρνήθηκε να συμβιβαστεί με τις στερεοτυπικές προσδοκίες του περίγυρού της για το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ως τρανς γυναίκα και ακολούθησε την εσωτερική της αίσθηση. Άλλα πρόσωπα αναφέρουν τις συγκρούσεις που βίωναν, καθώς είχαν αντικρουόμενες ταυτότητες:
💬 «Είμαι Χριστιανός, οπότε βιώνω πολλές αντιφάσεις. Έχω πολλές σκέψεις τύπου “θα πας στην κόλαση”. (…) Αλλά, ταυτόχρονα, λέω στον εαυτό μου: Λοιπόν, αυτός είμαι. Δεν πιστεύω στ’ αλήθεια ότι ο Θεός θα με έφτιαχνε με αυτόν τον τρόπο, αν ήταν να με μισεί» (σελ. 36 πηγή 5).
🧑🤝🧑 (4) Αναζητώντας και αναπτύσσοντας σχέσεις όπου νιώθουν ορατοί-ές-ά
Πολύ σημαντική κρίνεται και η δημιουργία σχέσεων (οικογενειακών, φιλικών, θεραπευτικών, κτλ.) με πρόσωπα που δίνουν την αίσθηση ότι κατανοούν τα LGBT άτομα. Αυτές οι σχέσεις προσφέρουν ανακουφιστικές αλληλεπιδράσεις χωρίς πολλές προκαταλήψεις, ενώ αναγνωρίζεται το άτομο στην ολότητά του, καθώς δε χρειάζεται να μπαίνει στη διαδικασία να υποστηρίξει, αποκρύψει ή επιχειρηματολογήσει για την ίδια του την ύπαρξη (4).
🌅 (5) Βγαίνοντας από τις σκιές & βρίσκοντας ελπίδα
Η αποκάλυψη της ταυτότητας των ΛΟΑΤ ατόμων συχνά βοηθάει στην αποδοχή της ταυτότητάς τους και από τα ίδια, μετά από χρονικά διαστήματα αποσιώπησης, ενοχής ή ντροπής. Πλέον, τα άτομα αυτά μπορούν πιο εύκολα να ζήσουν υπό τους δικούς τους όρους (4). Παράλληλα, ελπίδα για το μέλλον προσφέρουν θετικές ιστορίες άλλων ατόμων με παρόμοιες εμπειρίες.
💬 «Μου δίνει πολλή ελπίδα και ίσως μία πρόβλεψη και για το δικό μου μέλλον, αν τα πράγματα πάνε καλά. Θέλω να ξεκινήσω να παίρνω τεστοστερόνη (…) Ναι, είναι σα να ακούω για μία ιστορία επιτυχίας (success story), ιδιαίτερα αν πρόκειται για κάποιο πρόσωπο που αγαπάω και το νοιάζομαι πολύ» (σ.37 πηγή 5).
🌍 (6) Αίσθηση του «ανήκειν» και συλλογική δράση
Τέλος, παράγοντες που ενδέχεται να ενισχύσουν την αίσθηση ανθεκτικότητας είναι η πρόσβαση σε υλικό (π.χ. βίντεο για τη ζωή άλλων ΛΟΑΤ ατόμων) και η δράση για βελτίωση της κοινωνικής πραγματικότητας (workshops, εκπαιδεύσεις, ακτιβισμός).
💬 «(Παλαιότερα) δεν είχα τη γλώσσα να σκεφτώ κριτικά πάνω στο τι συμβαίνει. Μου ήταν πολύ βοηθητικό να γνωρίσω για τη (συστημική) καταπίεση (απέναντι σε φυλοδιαφορετικά άτομα). Μπόρεσα να σταματήσω να κατηγορώ τον εαυτό μου για τα πάντα» (σελ. 11 πηγή 4).
Ανθεκτικότητα και κοινωνικός περίγυρος
Θα ήταν μη ρεαλιστικό να περιμένουμε ότι η προστασία της ψυχικής υγείας των ΛΟΑΤ ατόμων μέσα σε ένα δυσμενές κοινωνικό πλαίσιο είναι ζήτημα που αφορά αποκλειστικά την ατομική τους ευθύνη. Πράγματι, η ανθεκτικότητα των προσώπων αυτών μπορεί να επιβαρυνθεί από κάποιους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Ενδεικτικά, αναφέρονται τα εξής στοιχεία: οι στάσεις ως προς την ενηλικίωση (π.χ. αρνητικές αντιδράσεις γονέων, όταν αντιλαμβάνονται ότι δεν είναι απλά «μία φάση»), οι προκλήσεις από ρατσιστική αντιμετώπιση στο σύστημα υγείας, η κοινωνική απομόνωση, οι διακρίσεις στον εργασιακό τομέα και η περιορισμένη πρόσβαση σε οικονομικές παροχές (6).
Επίλογος
Παρά τις κοινωνικές διακρίσεις και ενδοψυχικές δυσκολίες που συνήθως αντιμετωπίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, η έννοια της «ανθεκτικότητας» μεταφέρει την εστίαση σε μια θετική αναπαράσταση προσώπων που «τα καταφέρνουν». Φυσικά, η ανθεκτικότητα δεν αφορά εξιδανικευμένες καταστάσεις, όπου όλα ξαφνικά λύνονται «δια μαγείας». Αντίθετα, απευθύνεται σε διεργασίες σταδιακής ατομικής, αλλά και κοινωνικής ωρίμανσης.
*Ο όρος ΛΟΑΤ+ αναφέρεται σε Λεσβίες, Ομοφυλόφιλους, Αμφιφυλόφυλους και σε Τransgender ( διεμφυλικά) άτομα. Ενώ οι τρεις πρώτοι όροι αναφέρονται σε σεξουαλικούς προσανατολισμούς, ο όρος transgender αναφέρεται στην ταυτότητα του φύλου (αίσθηση ότι ανήκω σε κάποιο φύλο).Transgender άτομα είναι τα άτομα των οποίων η ταυτότητα φύλου δεν ταυτίζεται με το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση. Τα άτομα αυτά κάποιες φορές (αλλά όχι απαραίτητα) μπορεί να οδηγηθούν σε κάποιες επεμβάσεις επαναπροσδιορισμού του φύλου. Στην ομπρέλα του όρου trans ανήκουν συνήθως και τα άτομα με μη δυαδικό φύλο (non-binary), τα οποία δεν αισθάνονται ότι ανήκουν αποκλειστικά σε κάποιο από τα δύο φύλα. Το σύμβολο + στο τέλος του ακρωνυμίου ΛΟΑΤ εκπροσωπεί άλλες ταυτότητες, όπως τα intersex άτομα, τα οποία γεννιούνται με βιολογικά χαρακτηριστικά (π.χ. χρωμοσώματα, γεννητικά όργανα) που δεν κατηγοριοποιούνται αποκλειστικά σε μία μόνο κατηγορία (αρσενική ή θηλυκή). Στα αγγλικά, το αντίστοιχο ακρωνύμιο για το ΛΟΑΤ+ είναι LGBT+.
** Ποιοτικές έρευνες είναι οι έρευνες που χρησιμοποιούν δεδομένα από συνεντεύξεις και διαφέρουν από τις ποσοτικές, που χρησιμοποιούν αριθμητικά δεδομένα (π.χ. ερωτηματολόγια). Η παρούσα μελέτη θα εστιάσει σε παράγοντες ανθεκτικότητας που έχουν αναφερθεί από έρευνες με μαρτυρίες των ίδιων των ΛΟΑΤ ατόμων, καθώς και (δευτερευόντως) από μαρτυρίες επαγγελματιών που έχουν συνεργαστεί μαζί τους (π.χ. δάσκαλοι, ψυχολόγοι).
